Trong vài thập niên qua Video kỹ thuật số dạng clip (gọi tắt là Video clip) đã ra đời trên nền tảng nhiếp ảnh và kỹ thuật số như một loại hình mang tính phương tiện ghi và lưu trữ hình ảnh tiên tiến, ngày càng phổ biến và thông dụng. Về mặt hình thức, video clip có vẻ như “lai” với điện ảnh nhưng nếu xét về góc độ chức năng và công năng, video clip lại thuộc về nhiếp ảnh, đặc biệt về kỹ thuật và nghệ thuật. Video clip hiện nay phổ biến đến mức hầu như ai cũng có thể thực hiện được, kể cả thiếu niên, học sinh bằng các phương tiện phổ biến như máy ảnh (hầu hết hiện nay đều có chế độ quay video) và điện thoại di động. Do vậy, ngoài những video clip được “sản xuất” có chủ ý về nội dung , đa số sản phẩm video clip trên mạng hiện nay mang tính “tự phát” về nội dung, sơ sài cẩu thả về nghệ thuật. Chính vì môi trường truyền thông mạng chưa thật chặt về quản lý còn có phần “dễ dãi” nên hiện nay chưa có chuẩn mực cần thiết trong việc duy trì một nền tảng có tính định hướng cho video clip. Chính vì vậy nên sản phẩm video clip có thể được “tung” mọi nơi mọi lúc trên mạng, đặc biệt là trên Facebook, Tiktok, Youtube mà Livestream là ứng dụng mới xuất phát từ dạng video clip được truyền phát trực tiếp trên mạng. Tuy nhiên trong mối liên quan đến nhiếp ảnh, phạm vi bài viết chỉ tập trung xem xét riêng loại hình video clip.
Video clip là một ứng dụng tạo nhiều ảnh hưởng khác nhau, vô thưởng vô phạt có, tốt có, xấu có, nhảm nhí có và độc hại cũng nhiều. Cho đến nay, qua cả chục năm tồn tại kể từ 2006 nhưng loại hình này vẫn chưa được xem xét chính thức là loại hình phương tiện thuộc lĩnh vực nào và cần được cơ quan nào quản lý để khai thác sử dụng đúng chức năng và tạo điều kiện phát triển. Đây là vấn đề thuộc tầm vĩ mô, rộng và liên quan đến nhiều cơ quan chức năng quản lý Nhà nước. Do vậy tác giả bài viết chỉ tập trung vào vấn đề khai thác sử dụng đúng chức năng và tạo điều kiện cho loại hình video clip phát triển đúng hướng.
Hiện trạng của video clip là vậy nhưng trong khi đó, nhiếp ảnh là loại hình phương tiện ghi hình truyền thống đã ra đời cách đây gần 200 năm, có chức năng xã hội nhưng đang cần mở rộng môi trường để phát triển. Vấn đề đặt ra là cần xem xét mối tương quan giữa nhiếp ảnh và video clip nhằm thống nhất nhìn nhận, tạo dựng cơ chế vận hành song song hai loại hình trên phục vụ cho sự nghiệp văn hóa, xã hội cũng như đời sống tinh thần của công chúng, phù hợp với thời đại Công nghiệp 4.0 trong giai đoạn mới.
- Bàn về mối liên quan giữa nhiếp ảnh và video clip
Nhiếp ảnh. Nhiếp ảnh là loại hình phương tiện ghi nhận và lưu trữ hình ảnh có bề dầy lịch sử kể từ khi tấm ảnh đầu tiên ra đời ngày 04/05/1838 từ phát minh của Louis-Jacques-Mandé Daguerre – một nghệ sĩ, nhà vật lý học người Pháp. Nhiếp ảnh chính là nền tảng sinh ra điện ảnh và video kỹ thuật số ngày nay mà video clip chính là một trong những sản phẩm gần đây nhất ra đời. Nguồn gốc ra đời của video clip xuất phát chính là từ nhiếp ảnh. Tuy nhiên để chứng minh mối quan hệ hữu cơ giữa nhiếp ảnh và video clip, ta cần xem xét vấn đề một cách logic.
Nếu xét riêng trong mối tương quan riêng với video clip, khách quan mà nói có thể thấy những khung hình ảnh bất động của nhiếp ảnh có cả những ưu thế và hạn chế, đó là:
- Ưu điểm: Khi xem ảnh đơn, người ta được xem một hình ảnh đã được chọn lọc trong số những ảnh được chụp và đó chính là tấm ảnh “nhất” của “nhất”. Cái nhất đầu tiên, đó chính là hình ảnh được người cầm máy chọn lọc để ghi trong vô vàn những gì hiện ra trước mắt người đó. Tiếp theo chính là sự lựa chọn hình ảnh “nhất” trong số những hình ảnh đã được chụp. Ví dụ như trước khi gửi tham gia một cuộc thi ảnh hay chọn ra một tấm ảnh để sử dụng, trong số vài chục hay vài trăm ảnh cùng thể loại, về cùng một nhân vật (hay một nhóm nhân vật), cùng bối cảnh người ta chỉ chọn lấy một tấm duy nhất – đó chính là tính chọn lọc cao của nhiếp ảnh. Nhiếp ảnh tạo ấn tượng mạnh cho người xem khi hướng họ tập trung khám phá, ghi nhớ về ý tưởng, nét nghệ thuật, trình độ kỹ thuật, góc sáng, tính độc đáo trong bố cục của nhiếp ảnh gia và cả cái hay, cái lạ của nhân vật trong ảnh. Điều này rất rõ trong giai đoạn sử dụng máy ảnh cơ dùng phim khi đa số người chụp đặt máy thường xuyên ở chế độ tiết kiệm “nhát một” do một cuộn phim chỉ có 36 kiểu. Chính vì tạo được ấn tượng mạnh cho người xem nên nhiếp ảnh truyền thống dạng ảnh đơn đã có giá trị rất cao không gì thay thế được trong cuộc sống, đặc biệt là khi chụp chân dung con người. Chân dung một lãnh tụ, chân dung một con người chỉ có thể thể hiện bằng loại hình ảnh đơn, không thể thể hiện bằng một đoạn phim hay video clip như sau này được. Nhiếp ảnh là đỉnh cao của sự họn lọc.
- Yếu điểm: Mang lại tính ưu việt như trên nhưng chế độ ảnh đơn khi được chụp “nhát một” cũng có hạn chế khi người chụp muốn ghi nhận một diễn biến, một quá trình liên tục chứ không phải chỉ là một khoảnh khắc trong quá trình đó. Một diễn biến, một quá trình bao gồm nhiều khoảnh khắc, nếu chỉ chụp bằng những cú bấm “nhát một”, có thể người chụp đã bỏ qua những khoảnh khắc quý giá mà người và máy không ghi nhận kịp và hơn nữa, ảnh đơn không thể lột tả hết chi tiết của chuỗi hay quá trình đó. Ví dụ: trong phóng sự nói về các cô giáo một bản Miền núi vượt suối bằng cách chui vào trong bao nilon để đồng nghiệp cột chặt đầu bao và dòng dây thả trôi qua bên kia khi dòng suối đang bị lũ ống lồng lộn cuồn cuộn đổ về. Nếu chỉ chụp bằng những cú bấm rời rạc, sẽ rất khó cho người xem thấy hết được cái khốc liệt của sự việc đang diễn ra và sự dũng cảm của các cô giáo trẻ vượt lũ đến với trường, đến với con trẻ. Trong trường hợp này người xem cần những hình ảnh liên tục (dạng phim) nhưng nhiếp ảnh chụp theo phương thức ảnh đơn truyền thống không giúp được ta việc này.
Để khắc phục phần nào điều này, các đời máy cơ đời cuối và máy kỹ thuật số sau này được trang bị thêm chế độ “chụp liên tục”. Tốc độ chụp liên tục của các loại máy ảnh này khác nhau và ở trên mỗi máy cũng có những chế độ chụp với tốc độ khác nhau do người chụp đặt. Ví dụ với những máy hiện đại gần đây như Sony α9, tốc độ chụp tối đa sẽ là 20 hình/giây nếu ở chế độ Auto (Electronic shut.) lấy nét tự động liên tục, tốc độ trung là 10 hình/giây và 5 hình/giây khi đặt máy ở chế độ thấp. Vậy nhưng những tấm hình được chụp liên tục cũng chỉ cho ta thấy rõ hơn hình ảnh đơn về nhân vật hoặc sự kiện đang diễn ra theo thời gian với khoảng cách 5 phần trăm giây, 10 phần trăm giây hay là 20 phần trăm giây nhưng đó vẫn là những khung hình rời rạc.
Để khắc phục triệt để điều này, các máy ảnh kỹ thuật số thời nay đều được trang bị tính năng video. Điều này cho phép người sử dụng máy ảnh có thể chụp ảnh đơn nhát một, những khung hình liên tục và cả video. Như vậy, bản thân máy ảnh thời nay đã cho phép chúng ta sử dụng cả hai chế độ ảnh và video. Điều này cũng thấy rõ ở các loại diện thoại di động đời mới hiện nay cho ta thấy nhiếp ảnh hiện nay đã bao gồm cả video.
Video clip. Theo định nghĩa tại Wikipedia tiếng Việt trên internet, video là phương tiện điện tử để ghi, sao chép, phát lại và hiển thị hình ảnh chuyển động được lưu trữ trong các phương tiện (máy ảnh, máy quay video, card, bộ nhớ ngoài). Video clip trên mạng internet đã xuất hiện từ năm 2006 như một hiện tượng có ảnh hưởng sâu sắc đối với công chúng sử dụng mạng internet. Nguồn của các video bao gồm các bản tin, các sự kiện thể thao, video âm nhạc, đoạn phim ngắn … Video clip thông thường không dài vì nếu dài quá người xem không thể kiên nhẫn xem hết. Xem trên mạng thời nay thông thường người xem chỉ xem lướt qua, nếu thấy nội dung hay, phải thật mới lạ, hấp dẫn mới dừng lại để xem kỹ. Do vậy, độ dài của video clip thông thường rất ngắn chỉ một hai phút. Trong mối tương quan với nhiếp ảnh, người ta quan tâm đến video clip ngắn với độ dài tối đa thông thường chỉ khoảng 30 giây đến khoảng 2 phút theo hai hướng video clip thời sự nghệ thuật và nghệ thuật đơn thuần.
- Video clip thời sự nghệ thuật. Video clip dạng này thường hướng vào các đề tài cuộc sống hoặc các sự kiện kinh tế, văn hóa xã hội, an ninh quốc phòng, thể thao … mang cả tính thời sự và tính nghệ thuật. Trong đó tính thời sự là nền tảng, nghệ thuật là phương thức chuyển tải khiến người xem chú ý, bị cuốn hút và ghi nhớ. Ví dụ video clip về Thủy điện Lai Châu ngoài góc độ thông tin còn cho ta thấy sự hùng vĩ về quy mô của các hạng mục công trình với góc quay ấn tượng, sử dụng góc độ ánh sáng điêu luyện, hiệu ứng xa gần … sẽ làm cho người xem ấn tượng về công trình. Loại hình video clip thời sự nghệ thuật rất hữu ích, bổ sung hiệu quả cho nhiếp ảnh đặc biệt đối với những sự kiện mang tính vận động hay quá trình đang diển ra. Sự ra đời và phổ cập của flycam giúp nhiếp ảnh tiếp cận và làm chủ tốt hơn những khoảnh khắc động hay những diễn biến, những quá trình đang diễn ra ở những khoảng cách mà người cầm máy bình thường không thể với tới. Thực tế cho thấy, loại hình video clip thời sự nghệ thuật là rất phổ biến do gắn liền với đời sống xã hội, con người và rất sát với nhiếp ảnh khi nhiếp ảnh như Hội NSNA Việt Nam, các hội nhiếp ảnh địa phương là hội chính trị, xã hội, nghề nghiệp.
- Video clip nghệ thuật. Trong nhiếp ảnh có những loại hình ảnh nghệ thuật đơn thuần. Đó là ảnh như phong cảnh, ý tưởng, tĩnh vật hay ảnh nuy. Tuy nhiên video clip về loại hình nghệ thuật đơn thuần chưa nhiều và chưa phổ biến. Đây là những loại cần được khuyến khích phát triển.
Sự khác biệt cơ bản giữa Video clip và Điện ảnh. Như đã nói ở trên, mới thoạt nhìn, về hình thức, video clip khá giống điện ảnh ở tốc độ khung hình. Tốc độ khung hình hay tốc độ thay đổi khung hình (frame rate) là một trong những đại lượng cơ bản của kỹ thuật điện ảnh, đó là số khung hình xuất hiện trước mắt khán giả trong một đơn vị thời gian với tốc độ quay ổn định. Trong các rạp chiếu phim, tốc độ chuẩn là 24 hình trên giây (24 fps). Với truyền hình hệ NTSC (ở Mỹ) tốc độ này là 30 fps, còn ở châu Âu sử dụng hệ PAL thì tốc độ là 25 fps. Trong khi đó trên máy ảnh Sony α9 hiện nay, tính năng Chuyển động Chậm & Nhanh (Tốc độ khung hình quay phim & Cỡ ảnh) tại chế độ NTSC: 1920 x 1080 (60p, 30p, 24p), chế độ PAL: 1920 x 1080 (50p, 25p) đáp ứng hoàn toàn yêu cầu này của điện ảnh.
Sự khác biệt giữa video clip và điện ảnh có thể thấy như sau:
- Chức năng: Nếu điện ảnh trình chiếu phim tài liệu (kể cả hoạt hình) nhiều tình tiết hay phim truyện dài nhiều tập thì video clip chỉ nêu một vấn đề, một câu chuyển nhỏ trong một khoảnh khắc ngắn (tương tự như nhiếp ảnh)
- Đề tài: Điện ảnh phản ánh những chuyện dài theo thời gian hay một quá trình thì video clip không đề cập những vấn đề lớn mà chỉ hướng tới điểm vừa & nhỏ (giống như nhiếp ảnh)
- Quy mô: Nếu điện ảnh cần đầu tư lớn về kinh phí, kịch bản, diễn viên; chuẩn bị kỹ lưỡng về kỹ thuật âm thanh, ánh sáng, đạo cụ, phương tiện vận chuyển đi lại … thì video clip chỉ nói về một khoảnh khắc ngắn, nhiều trường hợp được ghi nhận ngẫu nhiên hoặc không cần chuẩn bị kỹ, chỉ một người sử dụng một chiếc máy ảnh có chế độ video là đủ.
- Đối tượng phục vụ: Với điện ảnh, người xem phải tới rạp và trả tiền (nay người xem đã có thể xem trên điện thoại di động), còn video clip được chuyển tải tới người xem qua mạng mễn phí với tiêu chí càng nhiều người xem càng tốt do người cung cấp video clip có thể được hưởng lợi gián tiếp từ nhà mạng nếu clip được nhiều người xem (trả sau).
Như vậy, ta có thể thấy video clip không có điểm tương đồng đáng kể nào với điện ảnh, ngoại trừ tốc độ khung hình. Trong khi đó, video clip tương thích rất chặt hẽ với nhiếp ảnh về nhiều mặt. Đó là mối liên quan chặt chẽ, logic và bổ khuyết cho nhau. Do vậy, video clip cần được công nhận như một thể loại ảnh động trong nhiếp ảnh.
- Nhiếp ảnh cần góp phần quản lý, định hướng và phát triển thể loại video clip.
- Quản lý: Vấn đề đặt ra ở đây là tại sao phải quản lý video clip? Nhiếp ảnh nên tham gia quản lý video clip với mục tiêu nào và mức độ nào? Điều mà hiện nay ai cũng thấy trên internet, cụ thể là trên Facebook, Youtube, Tiktok… mỗi ngày có hàng trăm clips mới xuất hiện, trong đó đủ loại đều có, cả giải trí đơn thuần, thật – giả, tốt – xấu, lành mạnh – phản cảm, có lợi – độc hại… Trong đó, số đông clip được đăng tải với mục đích câu view, câu like để trục lợi nên dẫn đến hiện tượng nhiều loại hình thông tin bị méo mó, sai sự thật, kể cả bịa đặt, dựng chuyện. Ở góc độ chính trị an ninh xã hội, quản lý video clip là vấn đề lớn mang tính vĩ mô cần được nhiều cơ quan quản lý nhà nước phối hợp xem xét. Do vậy tác giả xin không đề cập trong bài viết này.
Liên quan riêng đến nhiếp ảnh, vấn đề quản lý, định hướng chỉ tập trung ở góc hẹp làm sao với chức năng nhiệm vụ của mình, nhiếp ảnh có thể góp phần định hướng tạo điều kiện cho video clip phát triển, đặc biệt với loại hình thời sự nghệ thuật và video clip nghệ thuật phục vụ sự nghiệp văn hóa xã hội của đất nước. Cụ thể là định hướng đúng giúp các video clip có đề tài và nội dung tốt, lành mạnh, nghệ thuật cao phát triển bền vững, góp phần từng bước đẩy lùi video clip nhảm nhí, không lành mạnh, xấu độc.
Trở lại quá khứ cuối những năm 90, cách đây hơn hai mươi năm, trong Hội Nhiếp ảnh Tp. Hồ Chí Minh đã có Câu lạc bộ Nhiếp ảnh và Video quận Tân Bình do nhiếp ảnh gia có tiếng Vũ Hân (đã mất) làm Chủ nhiệm. Tuy nhiên ở tại thời điểm đó hoạt động video của câu lạc bộ chỉ gói gọn trong việc quay video dịch vụ cưới hỏi, ma chay mà không phải là thể loại được đề cập trong bài viết này.
- Biện pháp cụ thể: Hiện nay Hội Nghệ sĩ Nhiếp ảnh Việt Nam và hội nhiếp ảnh nhiều tỉnh, thành hàng năm tổ chức hàng chục cuộc thi và liên hoan ảnh với thể loại ảnh ảnh đơn và nay thêm loại hình ảnh bộ. Tuy nhiên theo đánh giá của tác giả bài viết, các thể loại này đã quá quen thuộc và trong chừng mực nào đó có thể thấy có phần đơn điệu. Phải chăng đã đến lúc cần đưa thêm thể loại video clip vào các cuộc thi, liên hoan nhiếp ảnh? Làm được điều này sẽ mang thêm sức sống mới cho hoạt động nhiếp ảnh và bản thân nhiếp ảnh sẽ sinh động hơn. Như vậy, các cuộc thi, liên hoan sẽ có thêm thể loại mới ngoài ảnh đơn và ảnh bộ. Trước hết về nội dung, thông qua các cuộc thi, video clip sẽ được sáng tác theo chủ đề đã được định hướng trước, có thể là thời sự nghệ thuật và cũng có thể là nghệ thuật đơn thuần. Những đề tài hay với những giải thưởng hấp dẫn sẽ thu hút, lôi cuốn những nhiếp ảnh gia và cả những tay máy đặc biệt là những người trẻ tuổi không chuyên, sáng tác nhiều video clip hay về nội dung, hấp dẫn về nghệ thuật. Đặc biệt, hiện nay flycam đang trở thành công cụ rất hữu ích trong sáng tác ảnh, video clip từ trên cao hay từ xa mà trước đây người cầm máy không thể “với” tới, nhất là đề tài về phong cảnh, kiến trúc, sự kiện lễ hội văn hóa hay thể thao … Đây là không gian rộng mở về ảnh động cho nhiếp ảnh cho tất cả những người cầm máy.
Về kỹ thuật đối với video clip, Ban Tổ chức các cuộc thi, liên hoan sẽ có những qui định riêng về hệ, qui cách, thời lượng cho clip. Về phương thức chấm chọn hay thẩm định tác phẩm, Ban Tổ chức sẽ có những thống nhất riêng nhưng nhìn chung sẽ không quá khác biệt với những thể loại hiện nay.
Điều quan trọng hơn cả, đó là sau mỗi cuộc thi, liên hoan nhiếp ảnh, Ban Tổ chức mỗi cuộc thi, liên hoan sẽ có được bộ giải gồm hàng chục video clip và có thể cả trăm clip tham dự cuộc thi, liên hoan để công chiếu trên các phương tiện truyền thông trên mạng Youtube, Facebook cho công chúng thưởng ngoạn. Những tác phẩm video clip do các nghệ sỹ nhiếp ảnh và những người yêu thích thể loại này sáng tác chắc chắn sẽ tốt về nội dung, cao về nghệ thuật, được công chúng trong nước và cả người xem trên thế giới yêu thích. Với tần suất dày đặc các cuộc thi, liên hoan hàng năm, video clip sẽ trở thành một trào lưu với nguồn cung dồi dào cả về thông tin tư liệu và nghệ thuật cho xã hội. Từ đó cuốn hút công chúng và đặc biệt là giới trẻ đến với loại hình video clip nói riêng và nhiếp ảnh nói chung mạnh mẽ hơn.
Trần Quốc Dũng
======================